در چند سال اخیر نوشتن مقالات ISI در محافل علمی و تحقیقات کشور بعنوان یک هدف مهم ویا بهتر بگویم بعنوان یک مشکل پیچیده در آمده است.
بعضی ها برای کسب درجات علمی در دانشگاه ها، برخی برای ارزشیابی مدارک تحصیلی و برخی دیگر برای جذب شدن در هیئت های علمی و یا برای ادامه تحصیل در دانشگاه های داخلی یا خارجی نیاز به چاپ مقالات خود در یکی از مجلات نمایه شده در ISI دارند. هم اکنون وزارت علوم تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت و درمان کشورمان ارزش ویژه ای را برای دارندگان مقالات ISI قائل شده اند، ولی برای خیلی ها نمی دانند چرا مقالاتی را که می نویسند مورد پذیرش مجلات ISI قرار نمی گیرند.
لازم به ذکر است که مقالات ISI دارای یک ساختار علمی خاص هستند که هر محقق و دانشجو باید آنها را رعایت کند. ممکن است مقاله ای در مجلات داخلی چاپ شود ولی در مجلات ISI مردود شود. علت این امر این نیست که تحقیق دارای ساختار علمی نیست بلکه عموما علت این است که مقاله از ساختار استاندارد ISI برخوردار نیست.
آشنایی با ISI : بانک اطلاعات برترین مقالات جهان
ISI چیست؟
موسسه اطلاعات علمی ( Institute for Scientific Information ) بانک اطلاعاتISI مرکزی برای فهرست نمودن و پوشش دادن جامع مهمترین مجلات علمی منتشره در دنیا به منظور تبادل اطلاعات میان پژوهشگران مختلف می باشد. شمار مجلات ISI ثابت نیست. یک مجله ممکن است در یک زمان? از مجلات ISI محسوب شود? اما به دلیل کاهش بار علمی? بعدا از لیست مجلات ISI کنار گذاشته شود. در حال حاضر بیش از ????? مجله? در لیست ISI قرار دارند. هر ساله ???? مجله جدید مورد ارزیابی قرار می گیرد و حدود ده درصد آنها به لیست ISI اضافه می شوند.
هر مجله علمی قبل از انتخاب شدن و فهرست شدن در ISIیکسری مراحل ارزیابی را پشت سر می گذارد. ازجمله عوامل مورد ارزیابی و رعایت استانداردهای بانک اطلاعاتی ISI ، کمیته علمی منتخب مجله، تنوع بین المللی مقالات چاپ شده در آن، نشر به موقع مجله و جایگاه نشرآن می باشد. لازم به ذکر است که هیچ یک از این عوامل به تنهایی مورد بررسی و ارزیابی قرار نمی گیرد بلکه با بررسی مجموع عوامل یک امتیاز کلی داده خواهد شد. از جمله مواردی که در ارزیابی مجله مورد توجه قرار دارد این است که عنوان مقالات، چکیده و کلمات کلیدی باید به زبان انگلیسی باشد همچنین توصیه می شود که منابع نیز به زبان انگلیسی نوشته شوند. اگر چه اطلاعات علمی مهم به تمامی زبانها به چاپ می رسد اما موارد ذکر شده باید به زبان انگلیسی باشد تا تحت داوری و ارزیابی ISI قرار گیرد زیرا ارزیابی کنندگان مجلات علمی در ISIنمی توانند عناوین و منابع بکاررفته در مقالات را به زبان انگلیسی ترجمه کنند. داوری علمی و تخصصی مقالات چاپ شده در مجله توسط داوران نام آشنای علمی از جمله عمده ترین موارد مورد توجه ارزیابی کنندگان می باشد که گویای اعتبار و غنای علمی مجله است.
ارجاع به خود یا self citation چیست؟
اگر منابع ذکر شده در مقاله? پژوهش نویسندگان خود مقاله باشد? این کار از ارزش مقاله می کاهد زیرا جنبه بین المللی بودن آن را ضعیف می کند. درجه ارجاع به خود مجلات ISI معمولا کمتر از ??? است.
ضریب تاثیر یا درجه تاثیر یا Impact factor چیست؟
این عامل همه ساله توسط ISI برمبنای ارجاعات به هر یک از مجلات علمی آن محاسبه می شود و نتیجه در گزارشات ارجاع مجله یا Journal Citation Reports یا به اختصار JCR ? منتشر می شود. این ضریب? نه برای مقاله یا نویسنده? بلکه برای مجله محاسبه می شود. محاسبه برمبنای یک دوره سه ساله صورت می گیرد. فرضا اگر در سال ?? جمعا ?? ارجاع به یک مجله صورت گرفته باشد و در آن مجله در سال ?? تعداد ?? مقاله و در سال ?? تعداد ?? مقاله چاپ شده باشد? ضریب ارجاع آن مجله? از تقسیم ?? بر ?? به دست می آید که ?/? است. یعنی به طور متوسط? هر مقاله آن نشریه ?/? مرتبه مورد استناد مقالات دیگر قرار گرفته است.
ISI بودن یک مجله را چگونه تعیین کنیم؟
بهترین راه? مراجعه به سایت هایی نظیر تامسون است. زیرا همچنان که گفته شد? هم تعداد مجلات زیاد است و هم ISI محسوب شدن یک مجله ممکن است همیشگی نباشد.هر نشریه با هر امتیاز علمی در کشور چاپ شود اگر ضریب تأثیرش صفر باشد، در این پایگاه قرار نمی گیرد. متأسفانه، در حال حاضر تمامی نشریات ایرانی دارای ضریب تأثیر صفر بوده و جایی در این پایگاه ندارند.
ISC چیست؟
ISC یا همان پایگاه استنادی علوم جدید و تکنولوژی که همانند ISI دارای مقالات دانشمندان است که خوشبختانه در ایران نیز چنین پایگاهی تاسیس شده است وهم اکنون به فعالیت می پردازد.
معیار اصلی ورود مجلات به نمایه های سه گانه ISI چیست؟
بر اساس قانون تجمع گارفیلد متون هسته برای تمامی رشته های علمی بیش از ۱۰۰۰ مجله نیست. همچنین مطالعه ای از سوی گارفیلد بر روی پایگاه اطلاعاتی اِس.سی.آی (Science Citation Index) نشان داده است که ۷۵% ارجاعات در کمتر از ۱۰۰۰ عنوان مجله شناسایی شدند.
حال اگر لازم نباشد که یک نمایه استنادی چند رشته ای جامع بیشتر از چندهزار مجله را پوشش دهد، این مجلات را چگونه باید برگزید؟
هر چند برخی شائبه تاثیر پذیری این امر از سیاست و … را مطرح می کنند ولی نظر ISI Thomson چیز دیگری است. یعنی هزینه- کارآیی. گارفیلد خود می گوید: چون مساله پوشش، وجهی عملا اقتصادی دارد، معیار برای آنچه انتخاب می شود، هزینه-کارایی است. هدف هزینه – کارآمدی یک نمایه به حداقل رسانیدن هزینه در ازای شناسایی یک مدرک مفید و به حداکثر رسانیدن احتمال دستیابی به یک مدرک مفید منتشره است. یک نمایه هزینه- کارآمد باید پوشش دهی خود را تا حد امکان محدود به آن مدارکی نماید که ممکن است افراد مفیدشان بدانند. به زبان ساده ISI Thomson مجلاتی را نمایه می کند که احتمال استناد به آنها بیشتر باشد.ولی چه شاخصی می تواند صلاحیت ورود دیگر مجلات به جمع مجلات منبع ISI Thomson را تایید کند. جواب بسیار ساده است: فراوانی استناد به مجلات در منابعی که پیشتر در این نمایه وارد شده اند.اگر دانشگاهها می خواهند مجلات خود را در نمایه های سه گانه ISI Thomson وارد کنند، علاوه بر رعایت ضوابط عمومی مانند وضعیت نشر، کیفیت مقالات، ترکیب سردبیری و تحریریه و … باید در جستجوی راهکارهایی باشند که به مجلات آنها از سوی مجلات منبع ISI Thomson، استناد شود. شاید یکی از راهها تشویق محققان دانشگاه در استناد به مدارک مجلات داخلی، در مقالات ارسالی به مجلات تحت پوشش نمایه های سه گانه ISI Thomson باشد.
پیوستن پایگاه استنادی علوم ایران به ISI :
رئیس کتابخانه منطقه ای علوم و تکنولوژی گفت: پیوستن ISC به ISI با هدف افزایش سهم تولیدات علمی ایران در جهان در نشستی با حضور مسئولین ISI در کتابخانه منطقه ای بررسی شد.با توجه به اینکه تمامی خصیصه های ISI در ISC نیز وجود دارد، کتابخانه منطقه ای علوم و تکنولوژی شیراز که متولی ایجاد ISC ( پایگاه استنادی علوم و تکنولوژی ) در کشور است، برای درج شدن مجلات بیشتری به زبان فارسی در ISI و ایجاد ارتباط بیشترISC با ISI تلاش می کند .
با برقراری پیوند علمی میان ISI و ISC شناسایی علم به زبان فارسی در سطح بین المللی بیشترمی شود و سهم ایران از تولیدات علمی دنیا بیشتر خواهد شد . هم اکنون بیش از ۶ هزار مقاله توسط مجلات معتبر در ISC تولید می شود اما انعکاس این تولیدات علمی در سطح بین المللی کم است که با درج تعدادی از مجلات در ISI بازتاب علمی ایران در جهان بیشتر می شود .
وی با بیان اینکه هم اکنون ۲۵ مجله ایرانی توسط ISI شناسایی شده و نمایه می شود، افزود: در حال حاضر تلاش می شود این تعداد به ۵۰۰ مجله افزایش یابد . مسئول راه اندازی ISC در ایران با بیان اینکه ایران چهارمین کشور دارای مطالعات استنادی علوم بر پایه ISI است، گفت: کشورهای ژاپن و چین نیز توانسته اند مجلات خود را به همین روش در ISI درج کنند .
گفتنی است کتابخانه منطقه ای علوم و تکنولوژی شیراز چندی پیش مأمور راه اندازی پایگاه استنادی علوم ایران و جهان اسلام شد و این مرکز هم کانون در تلاش برای سنجش تولیدات علمی در کشورهای اسلامی، رتبه بندی نشریات کشورهای اسلامی، تولید نمایه استنادی علوم کشورهای اسلامی به منظور توسعه ISC در میان تمامی کشورهای اسلامی و پیوند دادن ISC به IS I است .
درد سرهای علم وارداتی
دکتر محمد قدسی استاد دانشکده مهندسی کامپیوتر دانشگاه صنعتی شریف است. وی که در سال ???? از دانشیاری به مرتبه استادی ارتقا یافت هم اکنون رئیس گروه نرم افزار این دانشکده است. در میان مباحثاتی که این روز ها درباره خوب و بد قوانین ارتقای استادان درگرفته است به سراغ ایشان رفتیم. دکتر قدسی نظرات قابل توجهی در این باره دارند که در ادامه تقدیم می کنیم.
جناب آقای دکتر قدسی، با تشکر از این که وقت خود را در اختیار ما گذاشتید. در نخستین پرسش خود می خواهیم اصل مطلب را از شما جویا شویم.ISI چیست؟ خوب است یا خوب نیست؟
ISI مؤسسه ای خصوصی است که نشریات و مقالات را فهرست می کند. این تنها مؤسسه در جهان نیست که به فهرست کردن مقالات مشغول است. گروه های دیگری هم هستند اما ISI معتبرتر از بقیه است. این گروه ها مقالات را فهرست کرده و آمارهایی مانند تعداد ارجاعات، ضریب تأثیر مقالات و دیگر آمارهای مربوط به آن را در اختیار اعضا و مشترکان مرکز خود گذاشته و درآمد کسب می کنند.
در مراکز علمی ایران ISI خیلی مشهور است اما در دیگر دانشگاه های معتبر دنیاISI چندان معروف نیست. زیرا ارتقای علمی در آن دانشگاه ها اساساً ربطی بهISI ندارد. در دانشگاه های خوب دنیا روش ارتقای استادان تقریباً مشابه حوزه های علمیه است. در این دانشگاه ها، مقالات، نوشته ها، تحقیقات و کارهای علمی فرد را برای چند استاد درجه یک در آن رشته بخصوص می فرستند و در صورت تأیید آنها فرد ارتقای علمی پیدا می کند. ما متأسفانه اعتماد به نفس کافی نداریم و داوری درباره خود را به مدد معیار ها و ارزیابی های خارجی انجام می دهیم.
اما مجلات ISI، مجلات خوبی هستند. چرا نباید به ارزیابی آنها اتکا کنیم؟
ISI مجلات بسیار خوبی را فهرست کرده اما مجلات ضعیف زیادی هم در آن وجود دارد. مقررات فعلی، دانشجوی دکترا را مجبور می کند تا در یک مجله فهرست شده درISI مقاله داشته باشد و به ضعف و قوت مجله چندان کاری ندارد.
? داستان چاپ شدن مقاله ای بی محتوا که به وسیله یک نرم افزار تولید شده بود و دانشجویان دانشکده کامپیوتر دانشگاه شریف آن را در یک نشریه ISI به چاپ رسانده بودند چه بود؟
مقاله ای با یک نرم افزار معروف به صورت خودکار تهیه و توسط چند دانشجوی دکترای ریاضی شریف برای یک مجله ISI که به وسیله ناشر معتبر Elsevierمنتشر می شود، فرستاده شد. با خواندن حتی خلاصه این مقاله به راحتی به هجو بودن آن می شد پی برد. این کار را به این دلیل انجام دادند تا نشان دهند برخی از این نشریات خیلی ضعیف هستند. مسئولان مجله مقاله را پس از دو هفته بدون ایرادی پذیرفتند و در نوبت چاپ قرار دادند. چند ماه در نوبت چاپ بود تا اخیراً پس از افشای این مطلب آن را برداشتند. افرادی هستند که در مدت ? سال بیش از ?? مقاله فقط در این نشریه چاپ کرده اند. هجوم زیادی از سوی برخی در ایران برای چاپ در آن دیده می شد. ناشر این نشریه معروف است ولی اعتبار یک نشریه را سردبیر و کمیته علمی آن تعیین می کند. خوشبختانه کار این دانشجویان خیلی تأثیر گذار بود.
? ولی در هر حال چاپ مقاله در نشریات ISI تا حدی کیفیت علمی مقالات را کنترل می کند؟!
هر چند که ISI موجب نوعی نظارت حداقلی بر کیفیت علمی مقالات شده است، اما این به هیچ وجه کافی نیست. شناسایی مجلات نامعتبر در میان نشریات ISI بسیار ضروری است. اما در حال حاضر این کار انجام نمی شود. آئین نامه ها و مقررات فعلی تولید انبوه و افزایش کمی مقالات را تشویق می کند وبه کیفیت کاری ندارد.
? گاهی اوقات چیزهایی در باره جایگزینی معیارهای داخلی به جای ISI می شنویم. آیا با این جایگزینی نمی شود این گونه مشکلات ISI را برطرف کرد؟
آنچه درباره معیار داخلی می گویند به گمان من نقاط ضعف به مراتب بیشتری از ISI دارد و برداشت خیلی ها این است برخی که نمی توانند در مقالات معتبر خارجی مقاله های خود را به چاپ برسانند به دنبال یک راه فرار هستند و آن هم معیار داخلی جایگزین ISI است. البته قبول دارم که در برخی زمینه های علوم انسانی مجلات معتبر خارجی وجود ندارد. اما ما می توانیم این مجلات را ایجاد و آنها را پس از مدتی در ISI به ثبت برسانیم. به نظر من این جایگزینی آشفتگی ارتقای استادان را شدیدتر می کند.
? آیا در ایران مجله ای که در ISIفهرست شود وجود دارد؟
قبلاً تعداد کمی بود که یکی از آنها مجله «علوم و فناوری» دانشگاه شیراز است که از سال های پیش در این فهرست قرار گرفته است.
ولی ظاهراً در حال حاضر بیش از ?? مجله از ایران به صورت ISI ثبت شده است و این جای خوشحالی دارد. البته مجلات داخلی معتبر دیگری هم در ایران چاپ می شود که به دلایلی هنور نتوانسته اند در این فهرست قرار بگیرند. قاعدتاً اگر یک مجله شرایط این مؤسسه را داشته باشد، پس از مدتی توسط آن فهرست می شود. بنابراین به جای ایجاد یک ISI دیگر بهتر است سعی کنیم مجلات خود را با کیفیت تر کنیم تا بتوانیم آنها را در این جا ثبت کنیم .
? آیا خود ISI هیچ برآورد کیفیتی از مقالات فهرست شده اش انجام نمی دهد؟
البته. در سایت Web of Knowledge این مؤسسه اطلاعات خیلی خوبی از مجلات و مقالات و حتی مؤلفان تهیه می شود (مانند ضریب تأثیر، درصد ارجاعات و . . .) که از آنها می توان به کیفیت یک مجله یا مقاله پی برد. اخیراً هم ضریبی به نام hindex به عنوان شاخصی برای توان علمی مؤلفان محاسبه می شود. البته این شاخص هنوز عمومی نشده و بحث های زیادی در مورد آن در جریان است. این شاخص برای بیشتر محققان ایرانی خیلی پائین است و این یعنی این که ما در مواجهه با مقاله نویسی علمی، کیفیت را فدای کمیت کرده ایم.
?چگونه کمیت به کیفیت ترجیح داده میشود؟
دانشجوی دکترا مجبور است در زمان کمی که در اختیار دارد، مقاله ISI چاپ کند و این شرط فارغ التحصیلی او در مقطع دکترا است. نتیجه طبیعی این است که در میان نشریات ISI، نشریات ضعیف و سهل گیر مورد توجه بیشتری واقع شود تا بتوان مقاله نه چندان قوی را در آن منتشر ساخت. این نکته قابل توجه است که در برخی رشته ها مانند رشته کامپیوتر اصولاً کنفرانس های معتبر جایگاه مهم تری از مجلات دارند. و البته مقالا تی که در این کنفرانس ها چاپ می شوند قطعاً پس از مدتی در یک مجله خوب هم قابل چاپ است. بسیاری از استادان خوب دانشگاه های خارج از کشور درچنین رشته هایی اصلاً تأکید چندانی بر مقاله نویسی دانشجویان در مجلات ندارند، بلکه به جای مجلات به کنفرانس های معتبر اهمیت می دهند که هم سریعتر می توان در آن چاپ کرد و هم به عنوان مرز دانش توسط محققان دیگر در آن زمینه خوانده می شود.
? در خلال مباحثاتی که درباره ISI درگرفته است، یکی از استادان گفته بود برخی با دادن پول مقاله های خود را در مجلات چاپ می کنند. آیا این موضوع صحت دارد؟
بله. مثلاً WSEAS ارگانی است که ظاهراً در قبرس قرار دارد و سالانه تعداد زیادی کنفرانس برگزار می کند و تقریباً به طور خودکار مقالات ارائه شده در کنفرانس ها را درچیزی به نام ژورنال هم چاپ می کند. البته برای هر مقاله حدود ??? دلار هم می گیرد! من خودم مقاله غلطی برای این ارگان عمداً فرستادم که پذیرفته شد ولی چون پول ندادیم چاپ نشد! این یک مجله پولی است و البته الان دیگر در دانشگاه های داخل هم اعتباری ندارد. ولی قبل ازمعلوم شدن وضع آن در داخل بسیاری در آن مقاله نوشتند و شاید ارتقا هم پیدا کرده باشند. از این گونه مجلات کم نیستند. تشخیص آنها نیاز به دقت نظر دارد. توجه نکردن به این امر اثرات منفی زیادی روی استادان و دانشجویان دکترا گذاشته است.
? وجه دیگر انتقادی که به معیار قرارگرفتن ISI برای ارتقای استادان می شود این است که این رویکرد فاصله دانشگاه و مسائل جامعه را زیاد می کند، یعنی با این رویکرد دانشگاه مسائلی را برای پژوهش بر می گزیند که مورد توجه مجلات ISI است و نه مسائل واقعی جامعه خود را. مثلاً در رشته های فنی چنین رویکردی موجب افزایش شکاف دانشگاه و صنعت می شود. نظر شما دراین باره چیست؟
پژوهش طیفی وسیع و امری جهانی است. ما باید مقالاتی در سطح جهان داشته باشیم و آن مقالات یقیناً به کار داخل نمی آید. ولی باید پژوهش هایی هم باشد که به مشکلات داخل بپردازد. بزرگ ترین شرکت های صنعتی در ایران D & R بسیار ضعیفی دارند و این موجب می شود که نتوان برای آنها کار دانشگاهی کرد. پژوهشگرانی که مقالات جهانی می نویسند به احتمال زیاد می توانند برای مشکلات داخلی هم چاره اندیشی کنند. گرفتاری عمده ما این است که سطح پژوهشی موردنیاز داخل بسیار ضعیف است و حمایت مالی کافی هم نمی شود، در نتیجه دانشمند ما خود را وقف آن نمی کند، بلکه ترجیح می دهد به سمت کارهای جهانی برود.
سیاستگذاری در پژوهش هم اشکال جدی دارد و انتظارات کوتاه مدت است. مثلاً مراکز اقتصادی می خواهند اگر هزار تومان برای پژوهش سرمایه می گذارند، همان را هم برداشت کنند. در صورتی که پژوهش آثار بلندمدت دارد و ممکن است در کوتاه مدت با سرمایه گذاری هزار تومان، فقط ?? تومان بازده داشته باشد. اما اگر در این کار ممارست داشته باشیم به نتیجه می رسیم. ما نباید جلوی پژوهش های بین المللی را بگیریم زیرا رجوع دانشمند به سپهر جهانی علم امری طبیعی است، بلکه باید ساز و کار ها را به نحوی تغییر داد که پژوهش درمسائل داخلی وسعت پیدا کند. رویکرد مثبتی برای سرمایه گذاری در بخش پژوهش به چشم نمی خورد و بودجه پژوهشی فعلی از آنچه در برنامه ? ساله هم آمده کمتر است.
در شوروی سابق ارتش سفارش دهنده اصلی پژوهش بود و در آمریکا هم ارتش و بازار سفارش دهندگان اصلی پژوهش هستند و آنها را در راستای مسائلشان جهت می دهند. اما پژوهش های ما در ایران عمدتاً معطوف به مسائلی است که از بیرون می آید.
به طور قطع. بخش زیادی از علومی که ما در دانشگاه ها تدریس می کنیم وارداتی است و فاصله علمی باموطن آنها خیلی زیاد است و طبیعتاً مسائل آن هم از آنجا می آید و نه از داخل. ساز و کار ارتباط پژوهش با صنعت در چنان کشورهایی به کلی متفاوت است. دانشکده ها در آن کشور ها با حمایت صنعت به وجود می آیند و یا از بین می روند.
اینجا فاصله نهاد علم و نهادهای صنعتی خیلی زیاد است. اما این نباید منجر به جلوگیری از پژوهش های مراکز پژوهشی بشودکه مسائلشان عمدتاً داخلی نیست. ما توان تحقیق روی مسائل داخلی را قطعاً داریم اما سیاست های پژوهشی باید به تدریج این توان را هدایت کند. باید فرد بتواند هم روی مسائل داخلی و هم بین المللی کار کند. افرادی در همین دانشگاه ما هستندکه به خوبی از پس هر دو برآمده اند و در هر دو مورد کاملاً موفق اند.
